گروه نرم افزاری آسمان

.IV -ممالیک مصر: 1340-1517 م


741-923 ه ق
در آن دورانی که اسلام در آسیا دستخوش تهاجمات و انقلابات پی درپی بود، کشور مصر به دست ممالیک، با سیاستی نسبتا امن و پا برجا، استثمار میشد (650923 ه ق، 12521517 م). مرگ سیاه برای مدت کوتاهی بساط رونق و رفاه آن سرزمین را بر هم زد، اما با وجود این گونه بلایا ممالیک توانستند با تدبیر کشورداری و هنر پروری، و در عین حال با شقاوت و اختلاس، به حکومت خود ادامه دهند. در سال 783 ه ق (1381 م) با پادشاهی سلطان الملک الظاهر بر قوق سلسله تازهای به نام ممالیک برجی روی کار آمد که خاصیتی جز تجمل پرستی و دسیسه بازی و بیدادگری، که منجر به سقوط کشور مصر شد، از خود بروز نداد. سلاطین این سلسله بیش از اندازه و رسم معمول ارزش پول را کاهش دادند، و حتی برنیازمندیهای روزانه مردم مالیات بستند. از انحصار شکر و فلفل که در دست دولت بود تا حد امکان سو استفاده کردند، و بر تجارت اروپا با هندوستان که در شهر اسکندریه صورت میگرفت چنان حقوق گمرکی سنگینی وضع کردند که بازرگانان مغرب زمین مجبور شدند در صدد پیدا کردن راه تازهای به هندوستان، با دور زدن قاره افریقا، برآیند. یک نسل بعد از سفر دریایی واسکو دوگاما (1498 م)، مصر بیشتر منافع هنگفتی را که از تجارت میان شرق و غرب

نصیبش میشد از دست داد، و این لطمه مالی چنان کشور را به فقر و انحطاط کشاند که سلطان سلیم اول بدون مواجه شدن با مقاومت قابل ملاحظهای توانست سلطنت ممالیک برجی را منقرض کند و مصر را ضمیمه امپراطوری عثمانی سازد.
قاهره از سال 657 ه ق (1258م) تا (857 ه ق 1453 م) ثروتمندترین، زیباترین و پرجمعیتترین شهر اسلامی باقی ماند. ابن بطوطه مشتاقانه از آن تمجید میکرد (727 ه ق، 1326 م) و ابن خلدون که در سال 785 ه ق (1383 م) از آن شهر دیدن کرده بود دربارهاش چنین نوشت: “پایتخت جهان و بهشت روی زمین، لانه انباشته از نوع بشر و جایگاه پادشاهی; شهری که با کاخها و قصور و دیرها و صومعه ها و مدارس تزیین یافته، و با ستارگان فضل و دانش چراغانی شده است; بهشتی، چنان سخاوتمندانه از رودخانه نیل آبیاری شده، که گویی زمین آن ثمره خود را به عنوان هدایا و درودهایی تقدیم ساکناش میدارد.” گرچه ممکن بود فلاحان رنجبر مصر بر این گفته خرده بگیرند.
مساجد مصر در این دوره بیشتر مظهر سختی و صلابت جکومتی قهار بود تا نماینده رنگهای لطیف آسمانی. در آنها ایوانهاو سردرهای آجر لعابی و کاشیکاری شده معمول در مساجد آسیایی جای خود را به دیوارهای جسیم و بدنه های سنگی داده، و پرستشگاه را بیشتر به صورت دژی مستحکم در آورده بودند. مسجد جامع سلطان حسن 757-765 ه ق، (1356-1363 م)، که یکی از بدایع زمان خود بود، هنوز هم با شکوهترین نمونه معماری دوره ممالیک محسوب میشود. در نظر مقریزی، تاریخنویس معروف، “این مسجد از کلیه مساجدی که تا آن زمان ساخته شده بود عالیتر بود;” ولی باید گفت که وی قاهره نشین میهن پرستی بوده است. در روایت آمده است که سلطان حسن مشهورترین معماران را از چندین کشور به دربار خود گرد آورد و از آنها خواست که بلندترین بنای روی زمین را نام ببرند و بنایی بلندتر از آن بسازند. معماران کاخ خسرو اول در تیسفون را ذکر کردند، که خیز طاقی که هم اکنون از آن برجای مانده است 32 متر از زمین ارتفاع دارد. کارگران با برداشتن سنگهای فروریخته از اهرام مصر دیوارهای مسجد نوساز را تا ارتفاع 30 متر بالا آوردند و قرنیزی 4 متر بلندتر بر آن افزودند و در گوشه آن منارهای به ارتفاع 85 متر برافراشتند. توده کوه پیکر و عبوس این بنا، گرچه بیننده اروپایی را مرعوب میسازد، اما بزحمت مقبول طبع وی واقع میشود. ولی اهالی قاهره به داشتن این مسجد چنان مباهات میکردند که داستان زیر را اختراع کردند، و یا به رعایت گرفتند: “پس از پایان ساختمان مسجد، سلطان حسن دست راست معمار را قطع کرد تا مبادا شاهکار دیگری نظیر آن طرح افکند.” گویی که معمار واقعا با دستش بنا راطرح میافکند. زیباتر از این مسجد مقبره هایی بودند که ممالیک در خارج حصار شهر قاهره برای محفوظ داشتن استخوانهای خود میساختند. سلطان برقوق، که زندگیش را چون برده چر کسی آغاز کرده بود. با جلالی خاموش در یکی از زیباترین این مقابر مقام گرفت.
در میان سلاطین سلسله ممالیک برجی سلطانی که بیش از همه به عمران پرداخت قایتبای بود. وی با آنکه سخت گرفتار جنگ با ترکها بود، توانست هزینه ساختمانهای مهم و مجللی را در مکه، مدینه، و بیت المقدس تامین کند. همچنین در مصر قلعه صلاح الدین و دانشگاه و مسجد الازهر را تعمیر کرد، مهمانسرایی ساخت که نقوس آرابسک سنگهای آن مشهور است، در داخل پایتخت مسجدی پر زینت و جلال بنا کرد; و بربالای آرامگاه خود بنای یادبودی از مرمر و سنگ خارا برپا ساخت

که با تزیینات ممتاز، مناره های بلند و گلدسته دار، و گنبد کنده کاری شده هندسیش یکی از کوچکترین پیروزیهای هنر اسلامی به شمار میآید.
در دوران سلطنت ممالیک، هنرهای دستی نیز رونق و ترقی یافتند; کنده کاران بر روی عاج و استخوان و چوب هزاران نقش بدیع پدید میآورند و، از قلمدان تا منبر، با سلیقه و مهارت و کوشش مداوم، اشیای زیبایی میساختند. شاهد این مدعا منبری است متعلق به مسجد قایتبای که در “موزه ویکتوریا و البرت” لندن نگاهداری میشود. در دوره این سلسله های خون آشام صنعت طلاکاری و نقره کاری به اوج ترقی رسیدند.
کوزه گری مصر، که درطی هزاره های به یادنیامدنی عمر خود، هزاران بدعت به وجود آورده بود، اینک میناکاری بر روی شیشه را به دنیا هدیه کرد; و از آن پس، قندیلها، جامها، و گلدانهااز مینای رنگین، با اشکال آدمی و نقوش تزیینی، و نیز گاهی همراه با طلاکاری، در همه جا رواج یافتند. با ساختن این اشیا و به طرق بیشمار دیگر، هنرمندان عالم اسلام شکلهایی جاودان به مفهوم زیبایی بخشیدند تا کفاره وحشیگریهای سلاطین خود را ادا کرده باشند.